Söhbət Məhəmməd Füzuli adına Respublika Əlyazmalar İnstitutundan gedir
  
   Hər bir xalqın mədəni inkişafının, onun keçmişini, dünya xalqları içərisindəki yerini və mövqeyini öyrənmək üçün yeganə və əvəzedilməz mənbə həmin xalqın mənəvi sərvətlərinin, qədim əlyazmalarının, kitabların, tarixi qaynaqların saxlanc yeri olan muzeyləri, arxivləri, fondları, elmi müəssisə və institutlarıdır. Bu gün dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələri təkcə özünün elmi-texniki nailiyyətləri, maddi sərvətlər bolluğu, qüdrətli sənaye və istehsal qüdrəti ilə deyil, həm də öz xalqının milli mənəvi dəyərləri ilə tanınır. Bu heç də təsadüfi deyildir. Məlum bir həqiqətdir ki, mənəvi sərvətlər hər bir millətin, xalqın “şəxsiyyət vəsiqəsi”, mənəvi “pasportu”, onun milli mədəniyyətinin səviyyəsini təyin edən “lakmus kağızıdır”.
   Bu baxımdan Məhəmməd Füzuli adına Respublika Əlyazmalar İnstitutunun milli elmimizin inkişafındakı yeri və rolu əvəzsizdir.
  
   80 ilin institutu
  
   Əsası 1924-cü ildə qoyulmuş Əlyazmalar İnstitutu 85 il bundan əvvəl Bakıda keçirilən Diyarşünasların Ümumazərbaycan Qurultayında, “Ölkədə əlyazmaların bir mərkəzdə toplanması haqqında” qəbul olunmuş qərara əsasən 1929-cu ildə yaradılıb. Sonralar Əlyazmalar Fondu Azərbaycan Tarixi Muzeyinin “Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö Cəmiyyəti”nin, SSRİ EA-nın Zaqafqaziya və Azərbaycan filialı Şərq kitabxanasının və nəhayət Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun şöbəsi olmuşdur.
   1950-ci ildən Azərbaycan EA-nın Respublika Əlyazmalar Fondu kimi fəaliyyətə başlayan elmi müəssisə 1986-cı ildən institut statusu alıb. Bu institut Azərbaycan ədəbiyyatı, ümumən mədəniyyəti ilə bağlı əlyazmaların saxlandığı əsas mərkəz hesab olunur.
  
   Ötən günlərə ötəri bir nəzər...
   
   İnstitutun direktor müavini, filologiya elmləri namizədi Paşa Kərimovla söhbət edirik. Paşa müəllim deyir ki, Əlyazmalar Fondu yarandığı zaman, XIX-XX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələrinin A.Bakıxanov, M.Axundov, Ədülqəni Əfəndi, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Bəhmən Mirzə Qacar, Mirmöhsün Nəvvab kimi görkəmli şəxsiyyətlərin şəxsi kolleksiyaları, arxivləri fondun əsasını təşkil etmişdir. Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Mirzə İsmayıl Qasir, Əbülqasım Nəbati, Əmir Şah Səbzəvari, Xurşidbanu Natəvan, Əbülxaliq Cənnəti, Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Ədürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəfər Cabbarlı, Yusif Vəzir Çəmənzəminli kimi şair və yazıçıların əsərləri, Firidun bəy Köçərli, Salman Mümtaz. Əlabbas Müznib kimi ədəbiyyatşünas alimlərin, Ü.Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Niyazi kimi bəstəkarların, Mirzağa Əliyev, Hüseynqulu Sarabski kimi teatr xadimlərinin arxivləri də fondun yaradılmasında xususi rol oynayıb.
   Hazırda Əlyazmalar İnstitutunda 34 görkəmli mədəniyyət xadiminin şəxsi fond materialları mühafizə edilir. Burada 40 mindən artıq əlyazma,qədim çap kitabları, inqilabaqədərki dövri mətbuat və şəxsi fond materialları saxlanılır. Bunun 11.463-ü ərəb qrafikalı abidədir ki, bunlar da Azərbaycan, türk, özbək, fars, ərəb və başqa dillərdə IX-XIX əsrlərdə yazılmış və ya üzü köçürülmüşdür. 12.100 nüsxə əlyazma isə XIX-XX əsr Azərbaycan elm və ədəbiyyatının görkəmli xadimlərinin şəxsi əsərlərini təşkil edir. İnstitutda eyni zamanda 2458 tarixi sənəd və fraqmentlər, 12.479 qədim çap kitabları, o cümlədən inqilabdan əvvəl nəşr edilmiş qəzet, jurnal, məcmuə və xüsusi ədəbiyyat da saxlanılır. Yaxın və Orta Şərq klassiklərinin bədii əsərləri, astronomiya, mineralogiya, tibb, fəlsəfə, poetika, tarix, coğrafiya, hüquq, qrammatikaya aid elmi-bədii əsərlər böyük qayğı ilə mühafizə olunmaqdadır. Bu əsərlər əsasən Azərbaycan mədəniyyətinə və ədəbiyyatına aid olsalar da, onların içərisində İspaniyadan, Mərakeşdən tutmuş Hindistana kimi bütün Yaxın və Orta Şərq, Şimali Afrika ölkələrinin, xalqlarının mədəniyətinə, tarixinə aid materiallara da rast gəlmək olar.
  
   Xəzinə zənginləşir
  
    Paşa müəllimlə qədim əlyazmaların necə əldə olunması, onların necə axtarılıb tapılması və ayrı-ayrı adamlardan alınması barədə söhbət edirik. İnstitutun direktor müavini deyir ki, hər yeni tapılan və əldə olunan əlyazma, tarixi sənəd, qədim kitab nümunələri institutun fondunu daha da zənginləşdirir.
   Onu da öyrəndim ki, institutun əsas tədqiqat sahəsi - ancaq ərəb qrafikası ilə ərəb, fars və türk (Azərbaycan, Osmanlı türkcəsi, özbək, türkmən, tatar, noqay və sair) dillərində yazılmış İslam mənbələridir. İnstitutda saxlanan bütün əlyazmalar planlı və sistemli şəkildə öyrənilir və ən əhəmiyyətliləri kitab şəklində çap olunur.
   İnstitutda əsasən 6 şöbə fəaliyyət göstərir. Bunlar türkdilli, farsdilli, ərəbdilli abidələr və şəxsi fondlar, Azərbaycan kitabı və biblioqrafiyası, əlyazmaların bərpası şöbələridir. İnstitutdakı əlyazmalar yazıldığı dillərə görə kataloqlaşdırılır. Kataloqlaşdırma sahəsində institutun çox iş gördüyünü deyən alim, bu sahənin vacib və əhəmiyyətli olduğunu vurğuladı.
  
   Əsrlərdən düşən işıq
  
   Kökü qədim dövrlərə gedib çıxan Azərbaycan ədəbiyyatının bizə gəlib çatmış ilk yazılı nümunələri IX-XIV əsrlərə aiddir. İzzəddin Həsənoğlu, Nəsir Bakui, Qazi Bürhanəddinin şeirləri bu qəbildəndir. Həmin dövrlərdə bir-birinin ardınca məsnəvi formasında yazılmış irihəcmli poemalar meydana çıxır. Azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalar içərisində müəllifi hələ məlum olmayan “Dastani -Əhməd Hərami”, Əlinin “Qisseyi - Yusif”, “Yusif və Züleyxa”, Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşa”, XIV əsrdə yaşamış Suli Fəqih adlı azərbaycanlı türk şairinin “Yusif və Züleyxa” poemasını və sair əsərlərini göstərmək olar. Bütün bu qiymətli xəzinənin kökləri çox-çox uzaqlardan gəlir. İnstitutdakı nadir əlyazmalar içərisində böyük özbək şairi və dövlət xadimi Əlişir Nəvainin (1441-1501) demək olar ki, bütün əsərlərinin əlyazma nüsxələri, XVIII əsrdə yaşamış türkmən şairi Məhtumqulu Fəraqinin əsərlərinin 2 əlyazma nüsxəsi, türk ədəbiyyatının klassiklərindən olan Baqi. Məhəmməd Əfəndi Əsgəri, Məhəmməd Misri Niyazi, Yusif Nəbi Ruha, İbrahim Həqqi Ərzürumi, Osman Əfəndi Növrəs və bir çox başqalarının ən nəfis və qiymətli əlyazmaları da bu fondda yer tutur.
    Onu da deyək ki, türkdillli yazılı abidələr yalnız bədii əsərləri deyil, həm də lüğətləri və elmi kitabları da əhatə edir. Məsələn, XIII-XIV əsrlərdə yaşamış Azərbaycan alimi Hinduşah Naxçivaninin “Əs-Sihah əl- əcəmiyyə” adlı elm tariximizə məlum olan ilk farsca-türkcə lüğətinin adını çəkmək olar. Bu əsər eyni zamanda fars dilini türkdilli əhaliyə öyrətmək üçün dərs vəsaitidir. İnstitutun fondunda qədim lüğət nümunələri də var. XIII-XIV əsrlərdə dilimizin lüğət tərkibini, qrammatik quruluşunun öyrənilməsində əvəzsiz mənbə olan, əsrlərin uzaq yollarından keçərək bu günümüzədək gəlib çıxmış bu qiymətli mənbələrin tam əlyazma nüsxəsi Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutundadır. Əlyazmalar İnstitutunda bu lüğətin fel bəhsi də var. Bu hissə Əzzəvzinin “Tərcümeyi məsadiri-türki” əsərinə əlavə kimi verilib.
   Onu da qeyd edək ki, instituta müntəzəm olaraq yeni əlyazmaları daxil olmaqdadır. Son dövrdə belə əlyazmalara misal olaraq XII əsrdə yaşamış Cövhəri adlı Şərq aliminin ərəb dilinin qrammatikasına aid əsəri və XVIII-XIX əsrlər Azərbaycan şairlərinin antologiyasıdır.
  
   Əlyazmalar vətənə qaytarılır
  
   Xaricdə yaşayan həmvətənlərimiz və iş adamlarımızın səyi nəticəsində Avstriyada saxlanılan 26 Azərbaycan əlyazmasının fotosurəti mikrofilm şəklində instituta göndərilib. Bunlardan ən maraqlısı Şeyx Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz” məsnəvisini (İncə nəstəliq xəttilə yazılıb, 40 vərəqdədir), Məhəmməd Əmin Şirvaninin “Kitabül - Fəcvaidil-Xaqaniyyə” əsərinin (Azərbaycan aliminin orta əsr elmlərinin təsnifatına dair yazdığı fundamental elmi əsər 1632-ci ildə naməlum katib tərəfindən nəsx-xətlə köçürülmüşdür. 167 vərəqdən ibarət bu abidənin Bakı nüsxəsi 1970-80-ci illərdə institut tərəfindən tədqiq edilmişdir), Şeyx Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz” poemasının türkcəyə tərcüməsi (nəsx-xətlə köçürülmüşdür. 20 vərəqdən ibarətdir), Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin (XV əsrin sonu, XVI əsrin əvvəllərində incə xətlə köçürülmüş, 31 rəngli miniatürlə süslənmişdir), Qasim Ənvarın və Saib Təbrizinin şeirlərinin əlyazmalarını da bu siyahıya aid etmək olar.
   Qeyd etmək lazımdır ki, institutun xarici ölkələrdəki oxşar qurumlarla, elmi müəssisələrlə olan əlaqələri ildən-ilə genişlənir. Əldə olunan əlyazmalar, institutun müvafiq şöbələrində bərpa olunur və öyrənilir. Bu işlə institutun ən vacib şöbələrindən biri olan əlyazmaların bərpası və gigiyenası şöbəsi məşğul olur. Şöbəyə daxil olan əlyazma vərəqləri mütəxəssislər tərəfindən yararlı hala salındıqdan sonra kataloqlaşdırılır. Burada əlyazmalar ən qiymətli sərvət kimi qorunur. Əlyazmaların ömrünün uzadılması üçün müxtəlif kimyəvi preparatlardan və texniki üsullardan istifadə olunur.
   Hazırda mənəvi sərvətlərimizin saxlandığı institutda təmir işləri gedir. İnstitutda əlyazmaların lazımi səviyyədə qorunub-saxlanılması üçün müasir avadanlıqların köməkliyi ilə münbit şərait yaradılacaq.  

 Cəlal Tağıyev