İl­ham Rə­him­li
   
   (Əv­və­li qə­ze­ti­mi­zin 11, 13, 18 de­kabr, 22, 24, 29 yan­var ta­rix­li nöm­rə­lə­rin­də)
   
   SSRİ Xalq ar­tis­ti Mir­za­ğa Əli­ye­və (1883-1954) xi­tab.
   
   Bi­rin­ci su­al.
   - Mir­za­ğa qə­deş!
   İ­yir­min­ci əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ta­nın­mış akt­yor idi­niz. Hə­vəs­kar akt­yor­la­rın da sa­yı get-ge­də ar­tır­dı. Xü­su­sən Ru­si­ya­da­kı 1905-ci il in­qi­la­bın­dan son­ra qa­da­ğa­lar­da müəy­yən yum­şaq­lıq edil­miş­di. Gə­lir ver­gi­si­nin ödə­nil­mə­si xərc­lə­ri bir qə­dər azal­dıl­mış­dı. Pyes­lə­rin oy­na­nıl­ma­sı­na ica­zə al­maq pro­se­si bir qə­dər asan­laş­dı­rıl­mış­dı. Ye­ni-ye­ni mət­buat nü­mu­nə­lə­ri fəa­liy­yə­tə baş­la­yır­dı...
   Be­lə bir vaxt­da bir dəs­tə akt­yor­la «Hə­miy­yət» te­atr dəs­tə­si ya­rat­mı­sı­nız. Bu ki­çik kol­lek­tiv 1906-1907-ci il­lər­də fəa­liy­yət gös­tə­rib. Hə­min iş­də Si­zə jur­na­list Məm­məd­sa­dıq Axun­dov da ya­xın­dan kö­mək­lik gös­tə­rib. “Hə­miy­yət” sö­zü­nün ərəb­cə mə­na­sı «qey­rət», «şə­rəf his­si» de­mək­dir. Əsa­sən Ba­kı­da ki­çik­həcm­li dram və məz­hə­kə­lər oy­na­mı­sı­nız. Di­gər te­atr dəs­tə­lə­rin­də ça­lı­şan akt­yor­lar həm də «Hə­miy­yət»­də çı­xış edib­lər.
   1907-ci ilin ikin­ci ya­rı­sın­da «Ni­cat» cə­miy­yə­ti­nin trup­pa­sı ilə bir­ləş­mi­si­niz.
   Mə­lum­dur ki, hə­min dövr­də Ba­kı­da «Mü­səl­man dram ar­tist­lə­ri», «Ni­cat» te­atr trup­pa­la­rı var­dı və Siz də bu kol­lek­tiv­lər­də çı­xış­lar edir­di­niz.
   Bun­lar ola-ola «Hə­miy­yət­»i ya­rat­maq­da məq­sə­di­niz nə idi?
   Bəs nə üçün onun fər­di fəa­liy­yə­ti­nə tez­lik­lə xi­tam ve­rib «Ni­cat»­la bir­ləş­mə­si­ni qə­ra­ra al­mı­sı­nız?
   
   İ­kin­ci su­al.
   - İx­ti­sas­ca mü­hən­dis olan İm­ran Qa­sı­mov bö­yük maa­rif­çi idi. O, Xalq ya­zı­çı­sı İm­ran Qa­sı­mo­vun əmi­si idi. Üze­yir bəy Ha­cı­bəy­li­nin «Ley­li və Məc­nun» ope­ra­sı­nın bə­zi məşq­lə­ri İm­ran bə­yin in­di­ki Mur­tuza Mux­ta­rov kü­çə­sin­də­ki mül­kün­də apa­rı­lıb. Bu ali­cə­nab in­san bir müd­dət «Ni­cat» mə­də­ni-maa­rif cə­miy­yə­tin­də te­atr böl­mə­si­nin mü­di­ri olub.
   İm­ran Qa­sı­mov «Ni­cat­»ın ida­rə he­yə­ti qar­şı­sın­da mə­sə­lə qal­dı­rıb ki, xalq tə­rə­fin­dən çox se­vi­lən is­te­dad­lı akt­yor Mir­za­ğa Əli­yev te­atr təh­si­li al­maq üçün Xar­kov şə­hə­ri­nə gön­də­ril­sin. Təh­sil müd­də­ti il ya­rım idi. Maa­rif­çi və­tən­pər­vər bu tək­li­fi də irə­li sü­rüb ki, akt­yo­run təh­si­lə get­mə­si üçün «Ni­cat» trup­pa­sı iki ta­ma­şa oy­na­sın. Hə­min ta­ma­şa­lar­dan yı­ğı­lan pul təh­si­lə ge­dən akt­yo­ra ve­ril­sin.
   Cə­miy­yə­tin ida­rə he­yə­ti Mir­za­ğa Əli­ye­vin Xar­kov şə­hə­ri­nə te­atr təh­si­li al­ma­ğa gön­də­ril­mə­si­nə ra­zı­lıq ve­rib. Bu ba­rə­də rus di­lin­də çı­xan «Ba­ku» qə­ze­ti­nin 26 ap­rel 1912-ci il ta­rix­li sa­yın­da mə­lu­mat dərc olu­nub.
   Us­tad!
   Nə üçün Xar­ko­va təh­si­lə get­mə­yi­niz real­laş­ma­dı?
   Bu­na kim­lər və nə­yə gö­rə ma­ne ol­du­lar?
   
   * * *
   İc­ti­mai xa­dim, Azər­bay­can Cüm­­hu­riy­yə­ti­nin ya­ra­dı­cı­la­rın­dan bi­ri Mə­həm­məd Əmin Rə­sul­za­də­yə (1884-1955) xi­tab.
   
   Bi­rin­ci su­al.
   - Mə­həm­məd Əmin bəy!
   Çox­sa­hə­li bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq fəa­liy­yə­ti­niz­də həm­çi­nin pyes yaz­mış və teatr­şü­nas ki­mi on­lar­la ta­ma­şa­ya re­sen­zi­ya çap et­dir­mi­si­niz. «İq­bal» qə­ze­ti­nin 14 de­kabr 1914-cü il ta­rix­li sa­yın­da Nə­ri­man Nə­ri­ma­no­vun «Na­dir şah» («Na­dir şah Əf­şar» ki­mi də ve­ri­lib) fa­ciə­si­nin ta­ma­şa­sı­na re­sen­zi­ya yaz­mı­sı­nız. Ta­rix­dən bi­li­rik ki, bu ta­ma­şa­nı Hü­seyn Ərəb­lins­ki­nin ye­ni­cə təş­kil et­di­yi və çox az müd­dət fəa­liy­yət gös­tər­di­yi «Mü­səl­man dram dəs­tə­si» ha­zır­la­yıb. Qu­ru­luş­çu re­jis­so­ru və Na­dir şah ro­lu­nun ifa­çı­sı Ərəb­lins­ki olan ta­ma­şa de­kabr ayı­nın 12-də Ta­ğı­yev teat­rın­da (Şə­hər teat­rı da ya­zı­lıb) gös­tə­ri­lib.
   Hə­min ta­ma­şa­ya həsr et­di­yi­niz mə­qa­lə­də ya­zır­sı­nız: «Hü­seyn get-ge­də, məət­təəs­süf, art­maq­da olan bir xa­siy­yət­lə­rin­dən na­şi la­yiq­li bir Na­dir şah ti­pi ve­rə bil­mə­di. Ar­tist­lər­də əsəb çox də­fə həs­sas olur. Fə­qət Ərəb­lins­ki bir par­ça əsəb­dən iba­rət­dir. Baş­la­dı­mı, ha­man bir bo­yu­na ba­ğı­rıb-çı­ğı­rıb ge­di­yor. Bir «qra­mmo­fo­nizm» ha­sil edi­yor. Ax bu «qra­mmo­fo­nizm» ol­ma­sa da, Ərəb­lins­ki­də bir az aram və bir az «in­to­nas­yon - sə­si­ni də­yiş­mək» ol­say­dı, o vaxt şək­siz ki, fa­ciə­nin baş ro­lu ol­duq­ca mü­kəm­məl çı­xar­dı...».
   O­nu da çox haq­lı ola­raq qeyd et­mi­si­niz ki, Na­dir şa­hın ata sağ­dan mi­nib sağ­dan da düş­mə­si çox yan­lış­dır. Bir qay­da ola­raq ata sol­dan sü­var olar­lar.
   «Na­dir şah­»ı oy­na­yan dəs­tə bir həf­tə son­ra, de­kabr ayı­nın 19-da ye­nə Ta­ğı­yev teat­rın­da Os­man­lı ədi­bi Şəm­səd­din Sa­mi­nin «Də­mir­çi Ga­və» qəh­rə­man­lıq fa­ciə­si­ni oy­na­yıb.
   Cə­nab Rə­sul­za­də!
   Siz bu ta­ma­şa­ya da re­sen­zi­ya yaz­mı­sı­nız və hə­min mə­qa­lə «İq­bal» qə­ze­ti­nin 21 de­kabr 1914-cü il ta­rix­li sa­yın­da çap edi­lib.
   Mə­qa­lə­də ya­zır­sı­nız: «Qaf­qa­si­ya türk səh­nə­sin­də (mü­səl­man səh­nə­si de­mi­yo­rum) bu xü­sus­da Ərəb­lins­ki ilə rə­qa­bət edə­cək ikin­ci bi­ri­si­ni tap­maz­sı­nız...
   Ke­çən tən­qi­di­miz­də Ərəb­lins­ki­nin tə­ləf­fü­zün­dən şi­ka­yət et­miş­dik. Akt­yor cə­nab­la­rı bu kə­rə bu vax­ta qə­dər da­ha mə­lu­mu­nuz ol­ma­yan bö­yük xis­lə­tə də­xi ma­lik ol­du­ğu­nu gös­tər­di. Akt­yo­ru­muz­da nə qə­dər qüv­vət­li tən­qi­di-nəfs qüv­və­ti var­mış. Tən­qi­di­mi­zin sə­mi­miy­yə­ti­nə inan­dı­ğı­mız­dan tə­sir edə­cə­yi­nə dai­ma ina­nı­yo­ruz. Fə­qət doğ­ru­su bu qə­dər sə­mi­mi bir əks ic­ra edə­cə­yi­nə heç də ümid et­mə­miş­dik. Ya­şa, də­yər­li akt­yor, ya­şa, səh­nə­mi­zin ziy­nə­ti­ni təş­kil elə!»
   Tə­bii ki, iki müx­tə­lif ta­ma­şa­da akt­yo­run be­lə tə­zad­lı oyu­nu ola bi­lər. An­caq mən diq­qə­ti məhz «ə­səb» ira­dı­na yö­nəlt­mək is­tə­yi­rəm. Çox əsə­bi olan Ərəb­lins­ki­nin öz da­xi­li ov­qa­tı­nı səh­nə­dən gös­tər­mə­si yol­ve­ril­məz­dir. Bu, öz ye­rin­də.
   An­caq və di gəl ki, Siz ona ağır it­ti­ham ver­mi­si­niz: «qra­mmo­fon». Hət­ta elə hə­min mə­qa­lə­də Ab­bas­mir­zə Şə­rif­za­də­yə xi­ta­bən yaz­mı­sı­nız: «...o­na de­mə­li­yik ki, sə­si­nin qey­ri-tə­bii­li­yi­nə in­di­dən bax­sın, ça­rə­si­ni dü­şün­sün, yox­sa o da Ərəb­lins­ki ki­mi ikin­ci bir «qra­mmo­fo­nizm» vü­cu­da gə­ti­rə­cək­dir».
   Si­zə elə gəl­mir ki, Qaf­qaz­da ta­yı-bə­ra­bə­ri ol­ma­yan akt­yor ki­mi də­yər­lən­dir­di­yi­niz Ərəb­lins­ki­yə «qra­mmo­fon» dam­ğa­sı vur­maq son də­rə­cə ağır it­ti­ham­dır?
   Ə­gər han­sı­sa akt­yor «qra­mmo­fon»­dur­sa, bu vər­di­şi­ni bir həf­tə­yə tər­gi­də bi­lər­mi?
   ­Əs­la!!!
   
   İ­kin­ci su­al.
   - Hü­seyn Ərəb­lins­ki 1919-cu il mar­tın 4-də qət­lə ye­ti­ril­di. Gör­kəm­li səh­nə us­ta­sı­nın, re­jis­sor və akt­yo­run dəf­ni mart ayı­nın 7-də ol­du. «İs­tiq­lal» qə­ze­ti 10 mart 1919-cu il­də ya­zır: «...Cə­na­zə­si mar­tın 7-də, Ha­cı­bəy­li qar­daş­la­rı­nın eh­san et­dik­lə­ri mə­ra­si­mi-məx­su­sə qal­dı­rı­la­raq, mə­za­ra gö­tü­rül­müş və mü­tov­fi­yə it­ti­ha­fən nitq­lər irad edi­lə­rək dəfn olun­muş­dur».
   Cə­na­zə akt­yo­run evin­dən qal­dı­rı­lıb Tə­zə pir məs­ci­di­nə apa­rı­lıb. Ora­da bir mi­tinq olub. Ta­but və ma­fə gül­lər­lə, ək­lil­lər­lə bə­zə­nib. Tə­zə pir­dən mu­si­qi­nin, oxu­nan nəğ­mə­lə­rin, xor dəs­tə­si­nin mü­şa­yiə­ti ilə Qu­ber­nis­ki (in­di­ki Ni­za­mi) kü­çə­sin­də yer­lə­şən «Mü­di­riy­yət» bi­na­sı­nın qa­ba­ğı­na gə­li­nib. Da­ya­nıb­lar. Son­ra iz­di­ham da­vam edə­rək Ni­ko­la­yevs­ki (in­di­ki İs­tiq­la­liy­yət) kü­çə­si­nə dö­nə­rək «İs­mai­li­yə» və Par­la­man bi­na­la­rı­nın önün­dən ke­çib­lər. Ön­də mu­si­qi­çi­lər və xor dəs­tə­si ge­dib. Əza qa­fi­lə­si Mü­qəd­dəs Ni­na qız­lar mək­tə­bi­nin qar­şı­sın­da da­ya­nıb. Mək­tə­bin ila­hiy­yat müəl­li­mi Rza Za­ki Lə­tif­bə­yov nitq söy­lə­yib.
   Dəfn mə­ra­si­min­də Üze­yir bəy Ha­cı­bəy­li, Nə­cəf bəy Və­zi­rov, akt­yor­lar Ab­bas­mir­zə Şə­rif­za­də, Ka­zım Zi­ya, Ha­cıa­ğa Ab­ba­sov, Məm­mə­də­li Sid­qi, dra­ma­turq Cə­fər Cab­bar­lı, jur­na­list Xə­lil İb­ra­him, jur­na­list və təd­qi­qat­çı Sal­man Müm­taz (Əs­gə­rov), kom­mu­nist Əli­hey­dər Qa­ra­yev, hət­ta Azər­bay­can akt­yor­la­rı­na qə­nim kə­sil­miş Ope­ra Teat­rı­nın ica­rə­da­rı Pa­vel Ami­ra­qo, er­mə­ni akt­yor­la­rı­nın nü­ma­yən­də­si Vos­kan­yan da çı­xış­lar edib­lər. Mə­zar ba­şın­da qo­ca­man akt­yor Mir­zə Mux­tar Məm­mə­dov, Tif­lis akt­yo­ru İb­ra­him İs­fa­han­lı qı­sa vi­da sö­zü söy­lə­yib­lər.
   Dəfn mə­ra­si­mi­nin «si­ya­si mo­tiv» da­şı­ya bi­lə­cə­yin­dən çə­ki­nə­rək Ba­kı qa­zi­si Axund Əb­dür­rə­him Ha­di­za­də, Ba­kı qu­ber­na­to­ru Rə­şid bəy Axund­za­də və şə­hər qa­la­bə­yi­si Əmir­ca­nov ora gön­də­ri­lib­lər. On­lar so­na qə­dər iz­di­ha­mın içə­ri­sin­də olub­lar...
   E­lə­ də nə üçün Azər­bay­can hö­ku­mət nü­ma­yən­də­lə­rin­dən bir nə­fər də ol­sun dəfn mə­ra­si­min­də çı­xış et­mə­yib?
   Bəl­kə heç ma­təm­də döv­lət mə­mur­la­rın­dan heç kə­sin iş­ti­ra­kı ol­ma­yıb?
   Li­der­lə­rin­dən bi­ri ol­du­ğu­nuz Xalq Cüm­hu­riy­yə­ti par­la­men­tin­dən də bir de­pu­ta­tın çı­xı­şı­na rast gəl­mə­dim.
   Ni­yə?..
   Nə sə­bə­bə?..
   A­xı Hü­seyn Ərəb­lins­ki, hə­lə­lik rəs­mi açı­lı­şı ol­ma­sa da, Hö­ku­mət teat­rı­nın re­jis­so­ru və akt­yo­ru idi.
   Be­lə olan təq­dir­də hö­ku­mət və döv­lət nü­ma­yən­də­lə­rin­dən heç kə­sin bu it­ki­yə ağ­rı-acı­sı­nı bil­dir­mə­mə­si qə­ba­hət de­yil­mi?
   Bir sı­ra akt­yor­lar xa­ti­rə­lə­rin­də ya­zır­lar ki, Hü­seyn Ərəb­lins­ki «mü­sa­vat fit­nə­kar­la­rı­nın əli ilə gül­lə­lə­nib». Bu söz­lər so­vet döv­rün­də ya­zı­lıb və si­ya­si ori­yen­ta­si­ya­sı­nın «ma­hiy­yə­ti» ba­şa dü­şü­lən­dir.
   Bu­nun­la be­lə, və­ziy­yət də onu gös­tə­rir ki, Xalq Cüm­hu­riy­yə­ti­nin, Azər­bay­can Par­la­men­ti­nin rəh­bər­lə­ri Hü­seyn Ərəb­lins­ki­nin dəf­ni­nə bi­ga­nə qa­lıb­lar...
   Bəl­kə be­lə de­yil? (Bu­na mən də inan­maq is­tə­mi­rəm).
   Bəs on­da əsl hə­qi­qət nə­dən iba­rət­dir?..
   
   * * *
   Bəs­tə­kar, mu­si­qi xa­di­mi Zül­fü­qar bəy Ha­cı­bəy­li­yə (1884-1950) xi­tab.
   
   Sual.
   - Zül­fü­qar bəy!
   Ü­ze­yir bəy Ha­cı­bəy­li sə­nət dost­la­rı Əbül­fət Və­li, Mir­za­ğa Əli­yev, Hü­seyn­qu­lu Sa­rabs­ki, Hə­nə­fi Te­re­qu­lov, Xə­lil Hü­sey­nov ilə bir­lik­də 1911-ci ilin ya­yın­da Tif­li­sə qast­ro­la gə­lib. Yer­li hə­vəs­kar­la­rın da iş­ti­ra­kı ilə «Ley­li və Məc­nun», «Ər və ar­vad», «Mə­şə­di İbad» ta­ma­şa­la­rı­nı gös­tə­rib­lər. Siz on­da Tif­lis­də ya­şa­yır­dı­nız.
   Ar­xiv­də olan ta­ma­şa proq­ra­mın­da gös­tə­ri­lir ki, Üze­yir bəy Ha­cı­bəy­li­nin «Mə­şə­di İbad» ope­ret­ta­sı 22 iyun 1911-ci il­də Tif­lis­də oy­na­nı­lıb. Bu ba­rə­də əv­vəl­cə­dən mət­buat da xə­bər ve­rib («Tif­liss­ki lis­tok. № 136). Əsas ob­raz­lar­dan Gül­na­zı Gö­yər­çin xa­nım, Sər­və­ri Sa­rabs­ki, Mə­şə­di İba­dı Mir­za­ğa cə­nab­la­rı oy­na­yıb­lar. Hə­min ta­ma­şa­da Siz Rüs­təm bəy, ki­çik qar­da­şı­nız Cey­hun Ha­cı­bəy­li isə Rza bəy rol­la­rın­da çı­xış et­mi­si­niz.
   Dörd gün son­ra hə­min he­yət «Ley­li və Məc­nun» ope­ra­sı­nı gös­tə­rib. Hə­min ta­ma­şa­da da Məc­nu­nun ata­sı ro­lu­nu ifa et­mi­si­niz.
   Tif­lis­də, İrə­van­da özü­nü­zün və qar­da­şı­nı­zın mu­si­qi əsər­lə­ri­nə də­fə­lər­lə qu­ru­luş­lar ver­mi­si­niz. Ye­ri gə­lən­də müx­tə­lif rol­lar­da ye­nə səh­nə­yə çıx­mı­sı­nız. Oğ­lu­nuz Ni­ya­zi­nin söh­bət­lə­rin­dən bi­li­rəm ki, ki­çik, an­caq şi­rin və ya­pı­şıq­lı sə­si­niz va­rıy­mış.
   1916-cı il­də Üze­yir bəy­lə bir­lik­də «Mü­di­riy­yət» te­atr trup­pa­sı ya­rat­dı­nız. Bu te­atr dəs­tə­si 1919-cu ilin son­la­rı­na qə­dər fəa­liy­yət gös­tər­di. «Mü­di­riy­yət»in re­per­tua­rı­nın əsa­sı­nı həm ope­ra və ope­ret­ta­lar, həm də dram ta­ma­şa­la­rı təş­kil edir­di.
   Bəs nə üçün bu trup­pa­da bir ta­ma­şa­ya da qu­ru­luş ver­mə­di­niz?
   A­xı Üze­yir bəy özü trup­pa­da həm re­jis­sor, hət­ta baş re­jis­sor ki­mi də ça­lı­şıb.
   Re­jis­sor­luq hə­və­si­niz sön­müş­dü, yox­sa Si­zin ta­ma­şa ha­zır­la­ma­ğı­nı­za ica­zə ver­mir­di­lər?
   
   * * *
   SSRİ Xalq ar­tis­ti, bəs­tə­kar, da­hi zi­ya­lı Üze­yir bəy Ha­cı­bəy­li­yə (1885-1948) xi­tab.
   
   Sual.
   - Üze­yir bəy!
   Mət­buat 1919-cu il fev­ra­lın 10-da ya­zır ki, «Ü­ze­yir bəy Ha­cı­bəy­li tə­rə­fin­dən «Da­ğıs­tan» ad­lı ba­let-rəqs təs­nif edil­miş­dir. Rəqs Ha­cı­bəy­li qar­daş­la­rı mü­di­riy­yə­ti ar­tist­lə­ri tə­rə­fin­dən ha­zır­la­nıb bu gün­lər­də möv­qe­yi-ta­ma­şa­ya qo­yu­la­caq­dır».
   Bun­dan bir az son­ra «A­zər­bay­can» qə­ze­ti 27 fev­ral 1919-cu il ta­rix­li sa­yın­da ya­zır:
   «Ü­ze­yir bəy Ha­cı­bəy­li tə­rə­fin­dən di­gər bir ba­let-rəqs ya­zı­lıb­dır ki, bu­nun da adı «A­zər­bay­can»­dır. Ke­çən gün­lər­də yaz­mış ol­du­ğu hal­da bu ye­ni «A­zər­bay­can» ba­le­ti də tə­rə­kə­mə səp­gi­sin­də­dir. Hər iki oyun Ha­cı­bəy­li bə­ra­dər­lə­ri mü­di­riy­yə­ti tə­rə­fin­dən səh­nə­yə ha­zır­lan­maq­da­dır.
   Möh­tə­rəm bəs­tə­ka­rı­mız!
   «Da­ğıs­tan» («Ləz­gin­ka» ki­mi də ya­zı­lıb) və «A­zər­bay­can» bəs­tə­lə­ri­ni­zi ba­let əsə­ri sa­yır­sı­nız­mı?
   Ma­raq­lı­dır ki, bu əsər­lər rəqs nöm­rə­si ki­mi yox, ta­ma­şa ki­mi ha­zır­la­nıb.
   Ə­gər adıçə­ki­lən mu­si­qi nü­mu­nə­lə­ri ba­let­dir­sə, bəs on­da nə üçün bun­lar te­atr ta­ri­xi­miz­də mil­li ba­let sə­nə­ti­mi­zin ilk nü­mu­nə­lə­ri ki­mi təq­dim edil­mir?
   
   * * *
   Ə­mək­dar in­cə­sə­nət xa­di­mi, bəs­tə­kar Müs­lüm bəy Ma­qo­ma­ye­və (1885-1937) xi­tab.
   
   Sual.
   - Cə­nab Ma­qo­ma­yev!
   Ba­kı­da çap olu­nan «Sə­da­yi-həqq» qə­ze­ti 9 yan­var 1914-cü il ta­rix­li sa­yın­da ya­zır: «Ha­cı­ba­ba Şə­ri­fov məş­hur «Su­la­mif» («Bey­tül-mü­qəd­dəs») ad­lı ope­ret­ta­nı ana di­li­nə tər­cü­mə edib, bu ya­xın­lar­da «Sə­fa» cə­miy­yə­ti tə­rə­fin­dən oy­nan­ma­lı­dır».
   Bir ay son­ra rus di­lin­də «Kav­kazs­ki te­leq­raf» qə­ze­ti 10 fev­ral 1914-cü il ta­rix­li sa­yın­da ya­zır: «Ha­cı­ba­ba Şə­ri­fov 6 pər­də­li «Su­la­mif» ope­ra­sı­nı rus di­lin­dən ana di­li­nə tər­cü­mə et­miş­dir.
   Sa­rabs­ki­nin trup­pa­sı bu ope­ra­nı cid­di su­rət­də ta­ma­şa­ya ha­zır­la­maq­da­dır. Ta­ma­şa Ta­ğı­yev teat­rın­da ve­ri­lə­cək­dir. Ope­ra­da iş­ti­rak et­mək üçün Ağ­dams­ki, Te­re­qu­lov, Bağ­dad­bə­yov də­vət edil­miş­lər. Di­ri­jor Ma­qo­ma­yev.
   «Su­la­mif» ta­ma­şa­sı ve­ril­dik­dən son­ra trup­pa Qaf­qa­za və İra­na sə­fə­rə çı­xa­caq­dır».
   «Su­la­mif» Azər­bay­can te­atr ta­ri­xin­də di­li­mi­zə tər­cü­mə edi­lən ilk ope­ra­dır. Fakt ki­mi çox də­yər­li­dir. Ha­cı­ba­ba Şə­ri­fov (Şə­rif­za­də) te­atr fə­dai­si olub, «Mehr və Mah» ope­ra­sı­nı ya­zıb. Müx­tə­lif trup­pa­lar­da akt­yor və re­jis­sor yar­dım­çı­sı ki­mi ça­lı­şıb. 3 no­yabr 1920-ci il­də və­fat edib. Dra­ma­turq Cə­fər Cab­bar­lı 9 no­yabr­da «Kom­mu­nist» qə­ze­tin­də onun ölü­mü­nə tə­zi­yə mə­qa­lə­si (nek­ro­loq) ya­zıb.
   O­xu­cu­la­ra çat­dır­maq is­tə­yi­rəm ki, Ha­cı­ba­ba Şə­ri­fov te­atr üçün tə­sa­dü­fi adam de­yil­di.
   «Su­la­mif» Da­ni­mar­ka bəs­tə­ka­rı Pa­ul fon Kle­nau­nun (11.2.1883 - 31.8.1946) əsə­ri­dir. Möv­zu­su yə­hu­di di­ni sü­je­tin­dən gö­tü­rü­lüb. Ope­ra­nın prem­ye­ra­sı 1913-cü il­də bəs­tə­ka­rın öz və­tə­nin­də olub. Çox tez şöh­rət­lə­nib və rus səh­nə­sin­də də ta­ma­şa­ya qo­yu­lub.
   Müs­lüm bəy!
   Qə­zet mə­lu­ma­tın­dan gö­rü­nür ki, 1914-cü il­də Hü­seyn­qu­lu Sa­rabs­ki­nin rəh­bər­lik et­di­yi «Mü­səl­man ope­ra ar­tist­lə­ri» dəs­tə­si (baş­qa ad­lar­la da ad­la­nıb) «Su­la­mif­»i Azər­bay­can di­lin­də ta­ma­şa­ya ha­zır­la­yır. O vax­tı bu trup­pa­nın gös­tər­di­yi ope­ret­ta və ope­ra­la­ra əsa­sən Siz di­ri­jor­luq edir­di­niz. Heç vaxt cid­di ol­ma­yan mə­sə­lə­yə gi­riş­mə­mi­si­niz. De­mə­li, «Su­la­mif» üzə­rin­də cid­di ya­ra­dı­cı­lıq işi apa­rı­lıb. An­caq di­ri­jor­lu­ğu və mu­si­qi rəh­bər­li­yi Si­zə tap­şı­rıl­mış ope­ra ta­ma­şa­çı­la­ra gös­tə­ril­mə­yib.
   Bəs ta­ma­şa nə üçün oy­na­nıl­ma­yıb?
   O­nun gös­tə­ril­mə­mə­si­nə sə­bəb nə olub?
   A­xı hət­ta ta­ma­şa­nın gös­tə­ri­lə­cə­yi mə­kan da müəy­yən edil­miş­di...
   Mə­sə­lə­nin o bi­ri tə­rə­fi.
   Ap­rel ayı­nın bi­rin­ci ya­rı­sın­da «Mü­səl­man ope­ra ar­tist­lə­ri», mət­bua­tın yaz­dı­ğı ki­mi, Tif­li­sə qı­sa müd­dət­li qast­ro­la ge­dib. Ora­dan da qa­yı­dan­da Gən­cə­də ta­ma­şa­lar oy­na­yıb. Am­ma da­ha mət­buat­da «Su­la­mif» haq­qın­da mə­lu­mat ve­ril­mə­yib (Bəl­kə də ve­ri­lib, an­caq mə­nə rast gəl­mə­yib).
   Bəs bu ope­ra­nın ta­le­yi ne­cə olub?
   O­pe­ra­nın tər­cü­mə mət­ni və üzə­rin­də iş apar­dı­ğı­nız par­ti­tu­ra ha­ra­da­dır?
   
   (Ar­dı var)